شگفتی‌های بزرگترین دانشگاه تاریخی جهان در تبریز
خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ شهر تبریز که اکنون یکی از شهرهای گردشگری ایران محسوب می‌شود زمانی بزرگترین دانشگاه بین المللی جهان را در خود داشته است دانشگاهی که از کوه عینالی تا باغ‌های باغمیشه را شامل می‌شد یعنی چیزی در حد کل تبریز فعلی.
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری، زمان غازان خان ایلخانی برای ساماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی به نام «ربع رشیدی» تأسیس کرد. اینجا شهری کوچک در پایتخت ایلخانیان و گذرگاه کاروان‌های خاور و باختر بوده است که کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاه‌های صنعتی داشته است.
شاید این تنها مجموعه‌ای باشد که برای ساماندهی و اداره آن یک وقفنامه مفصل نوشته شده است. غازان خان این وقفنامه را نوشته تا فعالیت‌های علمی و آموزشی آن مشخص باشد و البته فقط یک نسخه از آن در تمام جهان باقی مانده است. در این وقفنامه فهرستی از موقوفات، هزینه‌ها و برنامه‌های اداری و مالی تشریح شده است و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود.
وقفنامه رَبعِ رشیدی با نام اصلی «اوقفیة الرشیدیة بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف» کتابی است به خط رشیدالدین فضل‌الله همدانی که در آن به شرح و توضیح املاک وقف‌شده برای شهرک علمی رَبعِ رشیدی در تبریز و شرح وضعیت و چگونگی اداره آن پرداخته‌است اینکه یک اثر تاریخی برای خودش وقفنامه جداگانه داشته باشد نشان دهند اهمیت آن است. این وقفنامه را که علامه حلی هم بر اصالتش گواهی داده، تنها یک نسخه دارد که آن هم به عنوان اولین اثر ایرانی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.
در این وقفنامه آمده که این شهرک از سه قسمت ربع رشیدی (قسمت اصلی) شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تأسیسات جنبی) و ربض رشیدی (بخش مسکونی اعیان‌نشین) تشکیل شده بود. بخش اصلی ربع رشیدی تبریز، ۵ بخش داشت که به نام‌های مجموعه روضه (مسجدها، دفترهای کار مسئولان دانشگاه، اتاق‌های سکونت اساتید و طلاب، کتابخانه و دو تا اتاق یکی مخصوص پذیرایی از مهمانان رئیس دانشگاه و یکی هم برای جلسات محرمانه)، خانقاه (محل سکونت شیوخ و صوفی‌ها و امکانات رفاهی)، دارالضیافه (مهمانسرا)، دارالشفا (بیمارستان و دانشکده‌های پزشکی) و دارالمساکین بوده است.
در بخش مسکونی ربع رشیدی، سی هزار خانه، ۲۴ تا کاروان‌سرا و تعداد زیادی باغ، حمام، کارخانه‌های مختلف و امکانات رفاهی و اقتصادی ساخته شده بود. همچنین در بخش اعیان‌نشین، خانواده‌های سه مقام ارشد دانشگاه (رئیس دانشگاه، مشرف و ناظر) و خانواده‌های مسئولان، مهندسان و معماران به همراه غلام‌ها زندگی می‌کردند.
رحمت پور مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: ربع رشیدی یکی از افتخارات ایران در دوران ایلخانی بوده است. در آن دوران اینجا بزرگترین دانشگاه پزشکی و مرکز تحقیقات در آن دوره بوده است آیا جز اینجا در جهان جایی داشته‌اید که با این عظمت در تخصص‌های مختلف تدریس شود و کار کنند؟ چرا جندی شاپور مهم است چون آنجا هم یک مرکز تحقیقاتی بوده است. به این نگاه نکنید که الان تلی از خاک است. فکر کنید ۷۰۰ سال قبل با آن فن و دانش چطور آجر می ساخته‌اند. ما باید تا حدی که می‌توانیم این محوطه را احیا کنیم و به دنیا معرفی شود.
وی گفت: ما می‌توانیم از آن الگو بگیریم وقتی کسی نتواند گذشته‌اش را ثابت کند نمی‌تواند برای آینده برنامه داشته باشد. این هویت ماست. در استان آذربایجان شرقی دو هزار اثر ثبتی در استان داریم شاید ۵ هزار اثر هم قابل ثبت داریم متأسفانه به آنها نمی رسیم مردم فکر می‌کنند که هر چه ثبت شد فقط میراث فرهنگی باید آن را نگهداری کند درحالی که مردم هم در نگهداری از آن نقش دارند.
ربع رشیدی که به مراتب پیشرفته‌تر و یا همتراز با دانشگاه‌های همچون کمبریج، لئون، ونیز، سوربن، آکسفورد و هاروارد و یا سایر دانشگاه‌های پیشرفته و مطرح جهان بود. حالا جز تلی از خاک و برخی سازه‌ها از جمله یک برجک چیزی باقی نمانده است. ساخت و سازها در سال‌های اخیر بسیار زیاد بوده است. خانه‌های اطراف بدون توجه به اینکه اینجا یک محوطه تاریخی است، ساخت و سازهای غیرمجاز کرده‌اند. از طرفی تبریز در طول تاریخ در دوره صفوی، قاجار و پهلوی دستخوش حملات بوده است و همین حملات و دشمنی‌ها به این دانشگاه بزرگ ضربه‌های مختلفی زده است.
رحمت پور در این باره گفت: کینه پادشاهان بعدی هم باعث شد تا این دانشگاه و محوطه تخریب شود. عثمانی هم در تخریب این مجموعه دخیل بوده‌اند. در این محوطه برجکی دارد که خیلی‌ها می‌پرسند آیا ایلخانی است. در حالی که نیست برای دوره صفوی است ولی از مصالح ایلخانی استفاده کرده‌اند تا آن را بسازند. ۱۳ هکتار اراضی داشته که بیشتر آنها متعلق به بخش خصوصی بوده است. حالا چند درصد مانده است تا کلاً متعلق به اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی شود. ما هر چه روی خاک می‌بینیم مربوط به ایلخانی نیست. بلکه از صفوی تا پهلوی است. مردم در دوره پهلوی روی این تل خاک زندگی می‌کردند.
وی ادامه داد: گروه باستان شناسان آلمانی به همکاری با ما آمده‌اند و توانستیم برخی آثار را از زیرخاک دربیاوریم. زمانی خانم کریمی در سال ۵۴ تعیین عرصه و حریم کرد سال ۹۵ تفاهمنامه ای با دانشکده باستان شناسی آلمانی، دانشگاه هنر و پژوهشکده باستان شناسی ۵ فصل کاوش شد ولی کرونا آن را متوقف کرد و اگر اعتبار بدهند کاوش‌ها را از سر می‌گیریم.
